νέα/κριτικές

Μια ματιά στον άγνωστο, σε πολλούς, κόσμο της ψυχικής υγείας μέσα από προσωπικές εξομολογήσεις ανθρώπων που έχουν βιώσει τον ψυχικό πόνο και τώρα βρίσκονται σε διαδικασία επανένταξης με τη βοήθεια εναλλακτικών δομών, όπως τα κέντρα ημέρας, το ντοκιμαντέρ Ψ της Καλλιόπης Λεγάκη έκανε την πρεμιέρα του στο φετινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Συναντηθήκαμε με την σκηνοθέτρια και την παραγωγό του ντοκιμαντέρ Μαρία Γεντέκου την Τρίτη 8 Δεκεμβρίου στην πάντα φιλόξενη Ταινιοθήκη της Ελλάδος, λίγο μετά τη δημοσιογραφική προβολή της ταινίας. Το Ψ προβάλλεται στην Ταινιοθήκη από την Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου.

Το ψ του τίτλου αναφέρεται στην ψυχή;

Είναι το γράμμα που ουσιαστικά έχει καθιερωθεί να μιλήσει για ό,τι έχει να κάνει με την ψυχή μας, την ψυχολογία, την ψυχιατρική, έχοντας περάσει και στην παγκόσμια ορολογία. Το ντοκιμαντέρ πιο πολύ είναι ένα ταξίδι στο βάθος της ψυχής των ανθρώπων που μιλάνε σε αυτό.

Υποθέτω ότι, στη διάρκεια της διαδικασίας της έρευνας, θα επισκεφτήκατε και πιο συμβατικές δομές «θεραπείας» ή εγκλεισμού. Γιατί, τελικά, εστιάζετε στις εναλλακτικές δομές;

Είναι πολύ σημαντικό αυτό το ερώτημα. Έως τώρα, βλέπαμε ταινίες που έχουν να κάνουν με ψυχιατρεία και ανθρώπους, οι οποίοι διάγουν το βίο τους, και για πολλά χρόνια, μέσα σε αυτά τα άσυλα. Άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι, μαζί με τον συνεργάτη μου τον Άλκη τον Γούναρη, κάναμε μια εκτεταμένη ερευνα σε όλα τα μεγάλα ψυχιατρεια της χώρας και ήρθαμε αντιμέτωποι με ανθρώπους που βρίσκονταν σε κατάσταση εξαθλίωσης, κατακερματισμού της προσωπικότητάς τους και χωρίς ταυτότητα. Κάποια στιγμή διάβαζα πως, όταν ο Αρθούρος Ρεμπώ είχε αρρωστήσει και δεν μπορούσε ούτε να γράψει, ούτε να ταξιδέψει, είπε «τώρα εγώ είμαι ένας άλλος». Νομίζω πως αυτό ακολουθεί κάθε άνθρωπο που χάνει την ταυτότητά του και δεν μπορεί να κάνει αυτά που θέλει, πόσω μάλλον αυτόν, ο οποίος βιώνει έναν ψυχικό πόνο. Έμαθα μέσα από τη δουλειά να μιλάω για ψυχικό πόνο, όχι για ψυχική νόσο, γιατί αντιπροσωπεύει καλύτερα αυτούς τους ανθρώπους.

Ποια είναι η διαφορά;

Τι σημαίνει «νόσος»; Ποιος κατοχυρώνει ότι υπάρχει «νόσος της ψυχής»; Τα διαγνωστικά εγχειρίδια που έχουν κυκλοφορήσει στην Αμερική; Όλες οι εναλλακτικές δομές κι όλη η εναλλακτική ψυχιατρική λένε πως δεν μπορείς να μιλήσεις για νόσο ψυχής, αλλά για πόνο ψυχής, γι’ αυτό κι εγώ χρησιμοποιώ αυτόν τον όρο.

Σίγουρα πήγαμε και στα δημόσια ψυχιατρεία και σε κλινικές. Σκεφτήκαμε, όμως, ότι δε θέλαμε να δείξουμε για άλλη μια φορά αυτούς τους ανθρώπους να μας μιλήσουν για τον πόνο τους, αλλα εκείνους που, έχοντας περάσει από αυτό το στάδιο, τώρα βρίσκονται μέσα σε άλλες δομές, ψάχνοντας τη λησμονημένη τους ταυτότητα. Έτσι, ήρθαμε κοντά στα κέντρα ημέρας. Διαπιστώσαμε ότι οι πρώην τρόφιμοι ψυχιατρείων έχουν ανάγκη αυτό το μεταβατικό στάδιο. Θα πρέπει να κάνεις κάποια πράγματα για την επανένταξή σου κι αυτό προσφέρουν τα κέντρα ημέρας, που δουλεύουν με πολύ όραμα, αγώνα και μόχθο. Συνάντησα καταπληκτικούς ανθρώπους, όσον αφορά το επιστημονικό προσωπικό. Σκοπός μου ήταν να ξεφύγω από τα ψυχιατρεία και να παρουσιάσω μια πιο αισιόδοξη κατάσταση και μια μεγαλύτερη εξοικείωση με αυτή τη θεματική. Να δηλώσω: «Παιδιά, μη φοβάστε, δε δαγκώνουν αυτοί οι άνθρωποι, μπορούν να ζήσουν ανάμεσά μας, αν τους δώσουμε κάποια πράγματα». Κάποιοι έχουν ξεκινήσει να δουλεύουν. Ο Άγγελος, ένας από τους ανθρώπους που εμφανίζονται στο ντοκιμαντέρ, εργαζόταν με σύμβαση στο Δήμο της Αθήνας. Ο Αντρέας, επίσης, δούλευε σε δημοτική εφημερίδα. Σιγά σιγά ο καθένας βρίσκει το δρόμο του.

Αρκεί να βρεθούν κι οι άνθρωποι που θα τους διευκολύνουν, θα τους ενθαρρύνουν, θα τους δείξουν αγάπη και προσοχή.

Ακριβώς. Δε φτάνει, όμως, μόνο η οικογένεια, γιατί δεν έχει εκπαιδευτεί κατάλληλα. Θέλει και δομές. Αν οι δομές αυτές είχαν την οικονομική δυνατότητα να εξοπλιστούν και να λειτουργήσουν καλύτερα, θα έκαναν θαύματα. Τους μαθαίνουν τα δικαιώματά τους. Η ταινία βγαίνει στις 10 Δεκεμβρίου, τη μέρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εγώ, πάνω από ολα, σε αυτό το ντοκιμαντέρ ήθελα να μιλήσω για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και, μ’ αυτή την έννοια, είναι πολιτική ταινία. Τέρμα ο ακούσιος εγκλεισμός! Τέρμα η εισαγγελική παρέμβαση, που εξακολουθεί να ισχύει, ακόμη και στην περίπτωση των ενηλίκων! Αν, δηλαδή, εγώ κρίνω ότι μου δημιουργείς πρόβλημα και θεωρώ πως είσαι τρελός, μπορώ να καλέσω τον εισαγγελέα και να σε κλείσω στο ψυχιατρείο. Αναδεικνύεται, επομένως, η επικαιρότητα των λόγων του Ντοστογιέφσκι- έτσι ξεκινά ο Φουκώ το βιβλίο του Περί τρέλας. Λέει, λοιπόν: «Για να αποδείξεις ότι είσαι λογικός, δεν είναι ανάγκη να κλείσεις τον γείτονά σου στο άσυλο, γιατί είναι τρελός». Δεν αποδεικνύεις τη λογική σου κλείνοντας τον άλλον στο άσυλο, στην κανονικότητα και τη συμμόρφωση. Έλεος, πια! Τα δικαιώματα των ανθρώπων αυτών έχουν καταπατηθεί πάρα πολλές φορές, λεηλατούνται ακόμη και σήμερα. Αλλά κι οι ιατρικές διαγνώσεις δεν είναι βέβαιο ότι έχουν την αλήθεια μέσα τους- και ποια αλήθεια; Aν ψάξουμε στο βάθος, ο καθένας κουβαλά μια παθολογία. Ήθελα να πάω στην «άλλη» πλευρά, έχοντας τελειώσει με το ψυχιατρείο.

Το θρησκευτικό στοιχείο, το οποίο ενυπάρχει στο λόγο ορισμένων από τους ανθρώπους που εμφανίζονται στο ντοκιμαντέρ, έχει να κάνει με την εκάστοτε μεμονωμένη περίπτωση, ή συνδέεται με κάποιου τύπου ψυχικό πόνο;

Θα έλεγα ότι η πίστη, όχι η θρησκεία, γίνεται σ’ αυτές τις περιπτώσεις η παρηγοριά, τους χαρίζει ένα καταφύγιο. Είδα ανθρώπους που κάποια στιγμή διάβαζαν ψαλμούς του Δαβίδ, κυρίως ο πρώτος ήρωας, ο Αντρέας. Έπειτα, ας μην ξεχνάμε ότι η Ορθοδοξία, παρεξηγημένη από μια γενιά ανθρώπων σαν τη δική μου, οι οποίοι μεγάλωσαν μέσα σε καιρούς μεταβαλλόμενους, στις δεκαετίες του ’70 και του ’80, οπότε υπήρχε η αμφισβήτηση μέσα από το μαρξισμό, έχει μέσα της και έναν πλούτο, που κάποιοι από αυτούς τον έχουν ανακαλύψει. Έφτασα στα σαράντα μου για ανακαλύψω τον πλούτο και την ομορφιά αυτών των ψαλμών. Βλέπω, βέβαια, με άλλη ματιά τη θρησκεία. Σε μικρές κοινωνίες, σε ποιον θα μιλήσει κάποιος; Στον παπά, τον πρώτο εξομολογητή και ψυχοθεραπευτή. Μπαίνοντας σ’ αυτόν τον «υπόγειο» κόσμο, όπως τον αποκαλούσε ο Πετρόπουλος, σημασία στην πίστη δίνει αυτός που βιώνει τον ψυχικό πόνο, σημασία δίνει και μια πόρνη. Πριν ξεκινήσει τη δουλειά της με τον πελάτη, μπορεί να την δεις να σταυροκοπιέται. Τα Χριστούγεννα δε δουλεύει. Η Πάολα η Ρεβενιώτη μου εξομολογείται ότι, όταν έχει δύσκολες στιγμές, πάει στο μοναστήρι του Άγιου Πατάπιου στην Κόρινθο. Ο Χρήστος ο Ρούσσος επίσης πιστεύει πολύ. Είναι αξιοπαρατήρητο πώς συνδυάζεται η πίστη με έναν κόσμο που λειτουργεί άνομα, με βάση τα συμβατικά δεδομένα.

Εσείς τι αποκομίσατε από την επικοινωνία με τους «ήρωές» σας;

Καταπληκτικά πράγματα. Δηλώνω με μεγάλη ειλικρίνεια τις φάσεις που πέρασα με αυτούς τους ανθρώπους. Μπαίνοντας στα κέντρα ημέρας, έχεις τη φαντασίωση ότι αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να λειτουργήσουν πιο «κανονικά». Όταν, όμως, βλέπεις πως ο άλλος είναι κουρασμένος και πρέπει να ξαπλώσει, για να συνεχίσει την κουβέντα, ή γίνεται βίαιος, δε σου κρύβω ότι τις πρώτες φορές είχα ένα άγχος. Μετά, με έπιασε λύπη. Στο τέλος, κατάλαβα πως είμαστε ίσοι. Και θα τους θυμώσω, και θα συζητήσουμε, όπως με τον οποιονδήποτε. Δεν είναι ανάγκη ούτε να τον αντιμετωπίζω σαν φυτό εσωτερικού χώρου, ούτε και σαν θηρίο, που ετοιμάζεται να με κατασπαράξει.

Μιλάτε μαζί τους, μετά την ολοκλήρωση της ταινίας;

Πηγαίνω και τους βλέπω, κυρίως τους Αθηναίους. Με ένοιαξε πολύ η γνώμη τους. Την είδαν πριν την προβολή σε αίθουσα μονταρισμένη κι έδωσαν τη συναίνεσή τους. Τους συγκίνησε. Μια δυο φορές έχουμε συναντηθεί κι όλοι μαζί. Άλλοτε, τους συναντώ και στο κέντρο ημέρας. Κάνουν καταπληκτικά πράγματα εκεί. Ασχολούνται με τον πηλό ή τη φωτογραφία, δημιούργησαν και μια ομάδα μπάσκετ. Βέβαια!

Σε καιρούς δεξιών και «αριστερών» μνημονίων, που όλα καταρρέουν, πόσο βιώσιμες είναι τέτοιες δομές;

Το Ε.Π.Α.Ψ.Υ. (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας), ο φορέας που έχει αναλάβει όλη την προσπάθεια της μεταρρύθμισης, κάνει έναν τεράστιο αγώνα, για να μπορούν να υπάρχουν τα κέντρα κι οι άνθρωποι. Υπάρχει εξειδικευμένο προσωπικό. Σε αυτή τη χώρα πάντα έχουμε ανθρώπους, φράγκα δεν έχουμε. Ή, μάλλον, φράγκα έχουμε- όχι κατά το «λεφτά υπάρχουν». Μυαλό δεν έχουμε, ώστε να χαραχτεί μια στρατηγική. Μια πολιτική για την ψυχική υγεία και τις δομές της, τον πολιτισμό. Αυτή τη στιγμή, όλοι οι κινηματογραφιστές κι οι ντοκιμαντερίστες κάνουμε δουλειές απ’ το αίμα μας, όλες είναι αποτέλεσμα φιλότιμης προσπάθειας. Θέλουμε να κάνουμε πράγματα, αλλιώς θα πεθάνουμε, έχουμε την ανάγκη να δημιουργήσουμε, το κάνουμε συνεταιρικά. Κάθε χρόνο, επισκεπτόμαστε με την συνεργάτρια μου την Μαρία Γεντέκου το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Άμστερνταμ. Πού να πάμε με τους «δεινόσαυρους», εμείς τα «μυρμήγκια»; Εδώ δεν υπάρχει η έννοια της συμπαραγωγής. Όταν λειτουργούμε με χρηματοδότηση της τάξης των 30-40.000 ευρώ, για να αναζητήσω Γάλλο συμπαραγωγό χρειάζεται να καταθέσω προϋπολογισμό 200.000, αλλιώς θεωρούμαστε τσαρλατάνοι. Πενία τέχνας κατεργάζεται. Αυτό γίνεται στην Ελλάδα.

Το θέμα είναι πώς υπό τις παρούσες συνθήκες μπορούν να αναδειχτούν καλύτερα αυτές οι δουλειές.

Πρέπει να σκύψουν στο θέμα τα κανάλια- κρατικά και ιδιωτικά. Δεν καταλαβαίνω γιατί δεν υπάρχει στα ιδιωτικά κανάλια μια ζώνη για ντοκιμαντέρ. Υπάρχουν κι εδώ και στο εξωτερικό ντοκιμαντέρ που μπορούν να γίνουν και να έχουν θεαματικότητα, όπως εκείνο του Γιάννη Κανάκη, το οποίο έγινε με χρήματα του ΑΝΤ1 κι έχει προβληθεί 4 φορές. Όσο για το το κοινό, το φτιάχνεις κιόλας. Ας μην είμαστε έτοιμοι να «λιθοβολήσουμε» τον Έλληνα ότι δεν έχει καλλέργεια, δεν ξέρει να παρακολουθεί, δεν έχει ανάγκες. Οι ανάγκες καλλιεργούνται. Ο Βίκτωρ Ουγκώ έλεγε πως «αν ένας λαός βρίσκεται στο σκοτάδι, δε φταίει ο ίδιος, φταίει κι εκείνος που του έφτιαξε το σκοτάδι».

Η δικιά σας δουλειά πού νομίζετε ότι θα μπορούσε όχι μόνο να απευθυνθεί, αλλά να έχει και απήχηση;

(Μαρία Γεντέκου) Σίγουρα σε όλες αυτές τις εναλλακτικές δομές. Αλλά και σε συλλόγους οικογενειών πασχόντων, πανεπιστημιακά ιδρύματα, δήμους σε όλη την ελλάδα. Μας την έχουν ζητήσει από κινηματογραφικές λέσχες σε Χίο, Χανιά, Ηράκλειο, Μυτιλήνη, Αγρίνιο, Καλαμάτα, Σπάρτη, Κομοτηνή. Από τις 17 Δεκεμβρίου θα προβάλλεται και στη Θεσσαλονίκη. Ο κόσμος «διψάει». Ψάχνεται να δει κι άλλα πράγματα.

Εφόσον κι η ματιά του ντοκιμαντέρ είναι εναλλακτική, θα μπορούσε να προβληθεί και σε αντίστοιχους χώρους.

Αυτοδιαχειριζόμενους χώρους, σίγουρα.

Προς το παρόν, ας ελπίσουμε ότι θα πάει καλά στο πρώτο στάδιο.

Ας το ελπίσουμε!

Μετά ταξιδεύει για πού;

Έχει επιλεγεί από το Hellas FilmBox στο Βερολίνο. Μπράβο στους ανθρώπους που το διοργανώνουν, είναι πολύ καλή προσπάθεια- και μάλιστα στη Γερμανία.

....

Το Ψ της Καλλιόπης Λεγάκη προβάλλεται από την Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, http://www.tainiothiki.gr/v2/

Το επίσημο site του ντοκιμαντέρ, με πλούσιο επιπλέον υλικό, είναι http://psyfiles.gr/

....

Πηγή: http://www.hitandrun.gr/kalliopi-legaki-to-ps-ine-ena-taxidi-sto-vathos-tis-psichis-ton-iroon-tou/